ჩაჟაშის ქვედა ციხის კომპლექსი (ე.წ. “თამარის სამჭედლო”, სვანურად – “ლაშქ-დუირია”) სვანეთში, მესტიის მუნიციპალიტეტში, უშგულის თემის სოფელ ჩაჟაშის აღმოსავლეთით, შემოსასვლელში, მაღალ, კლდოვან მთის ბაქანზე მდებარეობს. იგი X-XI საუკუნეების ძეგლია და ჩაჟაშის საფორთიფიკაციო სისტემის ერთიან სტრუქტურაში შედიოდა თამარის ზედა ციხესთან ერთად. კომლექსიდან, რომელიც შედგებოდა ეკლესიისა და ოთხი კოშკისგან, ამჟამად ორი კოშკი და ეკლესიაა შემორჩენილი. თუმცა ამ ბორცვს არა აქვს გალავანი, თვითნ რთულად ასასვლელი რელიეფი და კლდოვანი ქანი ამ გალავნის ფუნქციას ასრულებს. თითქოს შემოსაზღვრულიც კია ქვემო ნაწილში, მით უფრო, რომ აღმოსავლეთიდან მას ხელოვნურად შეუქმნეს ძირი, ე.წ. სუბსტრუქციაზე აღმართეს. კლდოვანი ქანის ბუნებრიობა შენარჩუნებული და გამოყენებულია. ციხე-კომპლექსიდან შესანიშნავი ხედები იშლება მთელს უშგულზე. გადმოცემის თანახმად ჩაჟაშის ქვედა ციხის კომპლექსი თამარ მეფის საზამთრო რეზიდენცია იყო.
კოშკები
ციხის ოთხი კოშკიდან გადარჩენილია მხოლოდ დასავლეთის და სამხრეთის განაპირა კოშკის ნაწილი. ეკლესიის სიახლოვეს, მის სამხრეთ და ჩრდილოეთ მხარეს არსებული კოშკები მთლიანად დანგრეულია. ზურაბ ნიჟარაძის კოშკი კომპლესის აღმოსავლეთ კიდეში, ყველაზე მაღალ ადგილასაა აღმართული. იგი წარმოადგენს შედარებით მსხვილი და ვიწრო ფიქალის შესანიშნავი წყობით ნაგებ შენობას, მხოლოდ ძირში დიდი ზომის რიყის ქვებია გამოყენებული. კოშკი ერთიან, დაუნაწევრებელ, მძლავრ დომინანტად აღიქმება. კოშკის ჩრდილოეთი და სამხრეთი კედლები სადაა. აღმოსავლეთით, მესამე, მეოთხე და მეხუთე სართულის დონეებზე სიბრტყის სხვადასხვა მონაკვეთში მცირე ზომის სარკმელია გაჭრილი. დასავლეთი ფასადის, რომელიც სოფლისკენ არის მიმართული, მეორე და მეოთხე სართულებზე კარის ღიობებია შემორჩენილი კოჭის ბუდეებით, რაც აივნების არსებობაზე მეტყველებს. მესამე სართულის დონეზე პატარა სარკმელია გაჭრილი. კოშკს გამორჩეული დასრულება აქვს. იგი სრულდება ყოველი კედლის ცენტრში მოწყობილი ძლიერად შვერილი მაშიკულით. კოშკი განიერია, მძლავრია,მირე ენტაზისით. მეორე კოშკის ნანგრევი ანსამბლის სამხრეთით კლდის დამრეც ფერდზეა აგებული. სამხრეთიდან შეყენებული დიდი ზომის რიყის ქვებზე დგას. ვინაიდან კოშკის ნახევარია შემორჩენილი ჩამოკვეთილია მთელი დასავლეთი მხარე. იგი ჭრილივით იკითხება. 5-6 მეტრის სიმაღლეზე კოშკის ძირი ერთიან შევსებულ მასივს წარმოადგენდა. I სართული ძალიან მაღლაა გაჭრილი და მისგან მხოლოდ კარის ღიობია შემორჩენილი. ისიც დასავლეთით, ჩაჟაშისკენ მიმართული. კარის თავზე თეთრი ფერის დიდი არქიტრავის ქვაა გადებული. შირში მოცემული კოჭის ბუდეები, რაც აქაც აივნის არსებობის მანიშნებელია.
ეკლესია
ერთი ციდა, დამჯდარი პროპორციების, ფიქალის ლოდებით ნაგები დარბაზული ეკლესია სოფ. ჩაჟაშის ციტადელის ტერიტორიაზე, მაღალი კლდოვანი ბორცვის სამხრეთ-დასავლეთი ფერდის ხელოვნურად გამაგრებულ ბაქანზე, დგას, ციტადელისგან შემორჩენილი, ბაქნის დასავლეთ კიდეში აღმართული მაღალი კოშკის სიახლოვეს. გეგმაში მართკუთხა ფორმის, დაბალი დარბაზი ვიწრო, გადაკეთების გამო, უხეიროდ ამოყვანილი, ვიწრო, ფართო კონქიანი აფსიდით სრულდება, რომელსაც, დარბაზის მხარეს, მთელს სიმაღლეზე, მსუბუქად შვერილი მხრები აქვს. აფსიდის ცენტრში ერთი დიდი, სწორკუთხა მოხაზულობის სარკმელია, განიერი, ღრმა წირთხლებით. აფსიდის კედლის სამხრეთ კიდეში ღრმა, მომცრო მართკუთხა ნიშაა. აფსიდში კედელზე მიდგმული, დაბალი (როგორც სჩანს, ამჟამად, მისი ზედა ნაწილი მოშლილია), ფიქალითვე ამოყვანილი ტრაპეზია. დარბაზი და აფსიდი გამიჯნულია ფიქალითვე ნაშენი, შეულესავი კანკელით – ერთიანი კედელი, ცენტრში ღიობით აფსიდში შესასვლელად (აღსავლის კარი) და მის ორსავ მხარეს, მოზრდილი, სამკუთხა, ღრმა წირთხლებიანი ღიობებით ხატებისთვის. კანკელის ზედა ნაწილი მორღვეულია – არ არის ანტაბლემენტი და აღსავლის კარის თაღი, გვერდითა ნაწილების (აღსავლის ორსავ მხარეს) კიდეებიც უსწორმასწოროდაა “დასაფეხურებულ-დაკბილული”. აფსიდი ერთი საფეხურითაა ამაღლებლი დარბაზის იატაკის დონიდან, ოღონდ ეს დამოუკიდებელი საფეხური კი არაა (როგორც, ჩვეულებრივ, სვანეთის ეკლესიებში შეიძლება ვნახოთ), არამედ კანკელის კედლის ძირია, რომელიც, აღსავლის კარის “ღიაობის” გამო, აფსიდში შესასვლელი საფეხურის როლს ასრულებს. კონქის ზედა ნაწილი და მთელი კამარა შემორჩენილი არ არის და მათ მაგივრობას ფიქალის ლოდები სწევს, რომლებიც ერთგვარ “ბრტყელ გადახურვას” უქმნის ეკლესიას (ესეც, როგორც სჩანს, გვიანი გადაკეთების შედეგია). ეკლესიაში შესასვლელი ერთადერთი კარი დასავლეთ კედელშია გაჭრილი (გარედან დარბაზში ერთი საფეხურით ქვემოთ ჩავდივართ). უშგულის სხვა ეკლესიათა მსგავსად, ისიც საკმაოდ დაბალია, ფართო წირთხლებიანი; დარბაზის მხრიდან იგი თაღოვანია, ოდნავ “შეისრული” ფორმისა, ხოლო საფასადო მხრიდან – სწორკუთხაა, უზარმაზარი მართკუთხა ბალავრით გადახურული. კარის გარდა, დასავლეთ კედელში ერთი სარკმელიცაა გაჭრილი, იგივე ფორმისა, რაც აფსიდში, ოღონდ ბევრად უფრო დაბალი და უფრო ღრმა წირთხლების მქონე. ფასადებზე ორივე სარკმელი ბოლოებ-გაფართოვებული ღრიჭოებივით აღიქმება. გრძივი კედლების ქვედა ნაწილს ვიწრო, დაბალი საფეხური გასდევს. დარბაზის შიდა სივრცე, სრულიად სადა, შეუმკობელ-დაუნაწევრებელი, როგორც სჩანს, ერთიანად იყო შებათქაშებული. ამჟამად შებათქაშება მხოლოდ ჩრდილოეთ კედელზეა შემორჩენილი. ეკლესიას თავდაპირველი კარები შერჩენილი არ აქვს. ახლა აქ არის შედარებით ბოლოდროინდელი, ჩაჟაშის ერთ-ერთი მკვიდრის შენაწირი, ხის, კვეთილობიანი კარი – ცენტრში დიდი ბოლნური ჯვარი მედალიონში, საფეხუროვან კვარცხლბეკზე, ხოლო კარის დანარჩენ არეზე მედალიონებია განაწილებული, მათში ჩასმული ბორჯღალებითა და სტილიზებული როზეტებით; კარის ქვედა ნაწილზე, ლითონის განიერი ფირფიტაა მიმაგრებული, მსხვილი დეკორატიული მოტივით შემკული. ამჟამად, ეს ფირფიტა კარის ხის საფუძველს საგრძნობლადაა მოშორებული. ეკლესიის სრულიად სადა, შეუმკობელი ფასადები, ინტერიერის მსგავსად, ერთიანად იქნებოდა შებათქაშებული. ამჟამად შებათქაშება, ფრაგმენტულად, მხოლოდ ჩრდილოეთ ფასადზეა შემორჩენილი. ეკლესია ფიქალის ფილებითაა გადახურული.
წყარო: memkvidreoba.gov.ge