საქართველოში IV საუკუნეში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, რამაც დიდი გავლენა იქონია, როგორც ქვეყნის განვითარებასა და საგარეო ორიენტაციაზე, ასევე ქართულ ხუროთმოძღვრებაზე. ქრისტიანულმა ეკლესიამ არქიტექტორებს გარკვეული ამოცანა დაუსახა: უნდა შექმნილიყო სარწმუნოებრივი რიტუალისთვის განკუთვნილი საგანგებო შენობა, რომელიც ბევრ მლოცველს დაიტევდა. ამ ამოცანის გადაწყვეტა, რა თქმა უნდა, ერთბაშად ვერ მოხერხდა. პირვანდელი ეკლესიები ძალიან მცირე ზომისაა, ეკლესიაში მღვდელი შედიოდა, მლოცველები კი გარეთ იდგნენ. დროთა განმავლობაში იხვეწება გეგმარება და კონსტრუქციები, ხუროთმოძღვრები ეძებენ ახალ ფორმებს, ატარებენ ექსპერიმენტებს, საბოლოოდ კი ქართული სატაძრო ხუროთმოძღვრება იღებს ჩამოყალიბებულ სახეს და მრავალფეროვნებითაც გამოირჩევა. ქრისტიანულ საკულტო არქიტექტურაში ნაგებობათა ორი ტიპი გავრცელდა: ბაზილიკა და გუმბათოვანი ნაგებობა. პირველი ქრისტიანული სატაძრო ნაგებობები ბაზილიკებია, გუმბათოვანი ტაძრები მხოლოდ VI საუკუნეში იკიდებს ფეხს და წამყვან ადგილსაც იკავებს განვითარების შემდგომ ეტაპებზე. ამ სტატიაში ჩვენ განვიხილავთ საქართველოში გავრცელებულ ბაზილიკისა და გუმბათოვანი ტაძრის ტიპებს.
ბაზილიკა
ბაზილიკა წაგრძელებულ, გეგმით სწორკუთხედის ფორმის, უგუმბათო ნაგებობას წარმოადგენს. მისთვის დამახასიათებელია წაგრძელებული აღმოსავლეთ-დასავლეთ ღერძი. საქართველოში ბაზილიკის რამდენიმე ტიპია გავრცელებული: ერთნავიანი ბაზილიკა (იგივე დარბაზული ეკლესია), სამნავიანი ბაზილიკა, ორნავიანი ბაზილიკა და სამეკლესიიანი ბაზილიკა.
დარბაზული ეკლესია ერთი ნავისგან შედგება, რომელსაც ზოგჯერ ეგვტერები და გარშემოსავლელიც აქვს. ერთნავიანი ბაზილიკები გავრცელებულია მთელი შუასაუკუნეების განმავლობაში. დარბაზული ეკლესიის ნიმუშებია: აკვანება, სხალთის, სპეთის, ეხვევის ტაძრები და სხვა.
სამნავიანი ბაზილიკა ბურჯებით გამოყოფილი სამი ნავისგან შედგება. გვერდითა ნავები უფრო ვიწრო და დაბალია შუა ნავთან შედარებით. სამნავიანი ბაზილიკის მნიშვნელოვანი ნიმუშებია: ბოლნისის სიონი, ურბნისის სიონი, კაწარეთის სამება და სხვა.
სამეკლესიიან ბაზილიკაში სამნავიანისგან განსხვავებით ნავები გამოყოფილია კედლებით და არა ბურჯებით. ბაზილიკის ეს ტიპი მხოლოდ საქართველოში გვხვდება. სამეკლესიიან ბაზილიკაში ერთ შენობაში ერთმანეთთან კარებით დაკავშირებული 3 სამლოცველო ეკლესია ერთიანდება, რომლებშიც დღის განმავლობაში ცალ-ცალკე რამდენიმეჯერ ატარებდნენ წირვას. ამ ტიპს მიეკუთვნება: დმანისის სიონი, ზეგაანის ყოვლადწმინდის ბაზილიკა, ნეკრესის ბაზილიკა და სხვა.
ორნავიანი ბაზილიკა ბურჯებით გამოყოფილი ორი ნავისგან შედგება, მას შესაძლოა ჰქონდეს დამატებით მინაშენი (ეკვდერი, სტოა). გვერდითა ნავი ამ შემთხვევაშიც უფრო დაბალი და ვიწროა მთავარ ნავთან შედარებით. ორნავიანი ბაზილიკის ნიმუშებია: ტაბაკინის, ქოჩალოსა და ქილდას ეკლესიები და სხვა.
გუმბათოვანი ტაძარი
VI საუკუნიდან ქართულ ხუროთმოძღვრებაში ადგილს იმკვიდრებს გუმბათოვანი ტაძარი. საქართველოში გუმბათოვანი ეკლესიის რამდენიმე ტიპი გვხვდება, პირველ რიგში განვიხილავთ ჯვარ-უმბათოვან ნაგებობებს.
ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობები ორ მთავარ ჯგუფად იყოფა – თავისუფალი ჯვრისა და ჩახაზული ჯვრის ტიპის. ისინი შეიძლება იყოს ცენტრალურგუმბათოვანი ან დასავლეთის მკლავი იყოს უფრო გრძელი დანარჩენებთან შედარებით. ცენტრალურგუმბათოვან ტაძრებს ჯვრის ყველა მკლავი თანაბარი ზომის აქვთ და გუმბათი ცენტრშია აღმართული. თავისუფალი ჯვრის შემთხვევაში ჯვრის ფორმა გარე მასებში მიწის დონიდანვე ვლინდება,
ჩახაზული ჯვრის გეგმა კი სწორკუთხედშია ჩაწერილი და ჯვრის ფორმა სივრცეში იქმნება. თავისუფალი ჯვრის ტიპის ტაძრებია: იდლეთის ნათლისმცემლის ეკლესია, სამწევრისი, ერელაანთ საყდარი, დაშბაშის წმ. გიორგის ეკლესია და სხვა. ჩახაზული ჯვრის ტიპს მიეკუთვნება: სვეტიცხოველი, ალავერდი, სამთავისი და სხვა. ამ ორ ძირითად ჯგუფში ერთიანდებიან შემდეგი ქვეტიპები, რომლებიც დაყოფილია აფსიდების რაოდენობის მიხედვით: ერთკონქიანი, ტრიკონქი და ტეტრაკონქი. სამივე მათგანი შეიძლება იყოს, როგორც თავისუფალი, ასევე ჩახაზული ჯვრის ტიპის. ერთაფსიდიანის შემთხვევაში აფსიდით მხოლოდ აღმოსავლეთის მკლავი სრულდება, დანარჩენი კი სწორკუთხაა,
ტრიკონქის შემთხვევაში მხოლოდ დასავლეთის მკლავია სწორკუთხა, ტეტრაკონქს კი ოთხივე მხარეს აფსიდი აქვს. ცალკე გამოვყოფთ კუთხისოთახებიან ტეტრაკონქს, რომელიც ტეტრაკონქის გართულებულ ვარიანტს წარმოადგენს. ამ ტიპის უმნიშვნელოვანესი ნაგებობა მცხეთის ჯვარია, ჯვრის მონასტერს მოყვა მსგავსი გეგმის მქონე ძეგლთა აგება სხვადასხვა კუთხეში (ატენის სიონი, მარტვილის მონასტერი, ძველი შუამთა).
მცხეთის ჯვრის უშუალო წონამორბედია ნინოწმინდის ტაძარი. ტეტრაკონქის უნიკალური და გრანდიოზული ნიმუშია ბანას ტაძარიც. გუმბათოვანი ნაგებობის არაჯვრული ტიპებიც არსებობს, ესენია მრავალაფსიდიანი ტაძარი (ექვსაფსიდიანი და რვააფსიდიანი) და კუპელჰალე.
მრავალაფსიდიან ნაგებობებს ინტერიერში ყვავილისებური მოხაზულობა აქვთ, ექსტერიერში კი მრავალწახნაგას წარმოადგენენ. მრავალაფსიდიანი ტაძრის მნიშვნელოვანი ნიმუშებია: კაცხის ტაძარი, ბოჭორმის ტაძარი, გოგიუბა, კიაღმის ალთი და სხვა. კუპელჰალე გახლავთ დარბაზული ნაგებობა, რომელზეც გუმბათია აღმართული. მას ასევე ეწოდება გუმბათიანი დარბაზი, ეს ტერმინი გიორგი ჩუბინაშვილმა დაამკვიდრა ქართულ ხელოვნებათმცოდნეობაში. კუპელჰალეს საყურადღებო მაგალითებია: დვანის წმ. გიორგის ეკლესია, სოლომონ-ყალა, ვაჩნაძიანის ყველაწმინდა, ზემო მაჩხაანის მთავარანგელოზის ეკლესია და სხვა.
აქვე გავავლოთ ერთი პარალელი ქრისტიანულ მრავალაფსიდიან ტაძრებსა და არმაზციხის წარმართულ ტაძარს შორის, შიგა სივრცის გარე მასებში გამოვლენასთან დაკავშირებით. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქრისტიანული პერიოდის მრავალაფსიდიანი ტაძრები ჩაწერილია მრავალწახნაგაში, არმაზციხის ექვსაფსიდიანი ტაძარი კი სწორკუთხედშია ჩაწერილი. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ ბოჭორმაცა და არმაზციხეც მრავალაფსიდიანია, ისინი ექსტერიერში სრულიად განსხვავებულად გამოიყურებიან. აქვე დავამატებ, რომ საუკუნეთა განმავლობაში არქიტექტურა მიისწრაფვოდა მასების შემსუბუქებისკენ, როგორც კონსტრუქციული, ასევე ვიზუალური თვალსაზრისით. სწორედ ამ სწრაფვამ განაპირობა თუნდაც ნიშების გაჩენა ეკლესიათა ფასადებზე. აქედან გამომდინარე არმაზციხის ტაძრისა და შუასაუკუნეების მრავალაფსიდიანი ტაძრების გეგმათა თავისებურებები არქიტექტურული ევოლუციის ერთგვარ მაგალითადაც შეგვიძლია მივიჩნიოთ.
პირველი ლაშქრობისთვის ჯობია საშუალო სირთულის, თუმცა ლამაზი და შთამბეჭდავი მარშრუტი შეარჩიოთ, რომ ძალიანაც არ გაგიჭირდეთ და მშვენიერი ხედებით დაუვიწყარი ემოციებიც მიიღოთ. შეგიძლიათ გაყვეთ მოლაშქრეთა კლუბებს და გამოცდილების დაგროვების შემდეგ თავად დაგეგმოთ გასვლა მეგობრებთან ერთად. დასაწყისში არავითარ შემთხვევაში არ წახვიდეთ მარტო, ეს ზოგადადაც არასასურველია, რადგან მთაში მრავალნაცად ადამიანსაც შეიძლება ხიფათი შეემთხვას. იარეთ თანაბრად, ერთ ტემპში, რათა ენერგია მთელი დღის განმავლობაში შეინარჩუნოთ. კარგია, თუ მარშრუტს საკვანძო მონაკვეთებად დაყოფთ. ყოველი მონაკვეთის გავლის შემდეგ დაძლეული გექნებათ კიდევ ერთი სირთულე და ამ დროს შეგიძლიათ საკუთარი თავი დამსახურებული დასვენებით დააჯილდოვოთ. აუცილებლად კარგად შეისწავლეთ მარშრუტი წასვლამდე. გაარკვიეთ წყლის რამხელა მარაგი დაგჭირდებათ, დამატებითი აღჭურვილობა ხომ არ არის საჭირო, რა სიმაღლის დაძლევა მოგიწევთ, დღეში რა მანძილის გავლა და ა.შ. კომფორტულად სიარულისთვის მნიშვნელოვანია ისიც, თუ როგორ ჩაალაგებთ ჩანთას. ეცადეთ შედარებით მძიმე ნივთები ზურგის გასწვრივ განალაგოთ, რაც უფრო ახლოა სიმძიმე სხეულთან, მით უფრო მარტივია ჩანთის ტარება. ასევე, ნუ ჩადებთ ან მიამაგრებთ საგრძნობლად მძიმე აღჭურვილობას (მაგალითად კარავს) გვერდითა მხარეს, ან მეორე მხარესაც დაახლოებით იგივე სიმძიმის ნივთით გაათანაბრეთ. შესაძლოა ჩანთა თავიდანვე იდეალურად ვერ დაარეგულიროთ და სიარულის დაწყებიდან ცოტა ხანში იგრძნოთ რომ რაღაც რიგზე არ არის (მაგ.: წონა მხრებზე ზედმეტად გაწვებათ), ასეთ დროს გზად შეცვალეთ რეგულირება და საბოლოოდ მოიყვანთ თქვენთვის კომფორტულ მდგომარეობაში. სწორად შეაფასეთ თქვენი შესაძლებლობები და არ წაიღოთ ზედმეტი ბარგი. 
გახსოვდეთ, როგორი ჯან-ღონით სავსეც უნდა იყოს თქვენი თანამგზავრი, მთელი დღე რთულ ბილიკებზე სიარულით ისიც იღლება და დამატებითი ტვირთის აკიდება თავგანწირვის ტოლფასია. ეცადეთ არ იყოთ ძალიან წუწუნა და პრეტენზიული, ეს სხვებისთვისაც დამღლელია და თქვენც ხელს შეგიშლით სიამოვნების მიღებასა და ტკბობაში. იყავით მაქსიმალურად დამოუკიდებელი და ისწავლეთი თქვენი შესაძლებლობების აღმოჩენა და გამოყენება. თუმცა არ უნდა დაივიწყოთ ისიც, რომ მთაში გუნდურობა და თანადგობა აუცილებელი პირობაა. თუკი ფიზიკურად არცთუ ძლიერი ხართ და ცხოვრების დიდ ნაწილს უმოძრაოდ ატარებთ, დაიწყეთ ვარჯიში, რათა თქვენი სხეული მიჩვეული იყოს ფიზიკურ დატვირთვას და უცებ დიდი სტრესი არ მიიღოთ. და რაც მთავარია, გახსოვდეთ, რომ ლაშქრობისას ყველაზე მნიშვნელოვანი სურვილი, სიყვარული და ნებისყოფაა.
