ერელაანთ საყდარი კახეთში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში, სოფელ მატნის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს. იგი V-VI საუკუნეებით თარიღდება და საქართველოში თავისუფალი ჯვრის ტიპის ერთ-ერთი ადრეულ ნიმუშთაგანია. მას დიდი ინდივიდუალური მხატვრული ღირებულება არ გააჩნია, თუმცა მიეკუთვნება ეტაპს, რომელიც წინ უსწრებს მხატვრული აყვავების პერიოდს და საინტერესოა გუმბათოვანი თემის ევოლუციის თვალსაზრისით. ხუროთმოძღვრული განვითარების კუთხით, იმავე კატეგორიას მიეკუთვნება ასევე თავისუფალი ჯვრის ტიპის კიდევ ორი ძეგლი – იდლეთის ნათლისმცემელი და შიომღვიმის გუმბათოვანი ეკლესია. ტაძარი საკმაოდ ტლანქადაა ნაგები, რიყის ქვითა და კირქვის დიდი, ბრტყელი, სხვადასხვა ზომისა და ფორმის ფილებით. კონსტრუქციებს, მაგ.: ტრომპებს, არ აქვს მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ფორმები. საფასადო მორთულობა მარტივი და მინიმალურია – ერთი თანაბარმკლავებიანი ჯვარი და ჰორიზონტალურგადანაკეცებიანი თაღოვანი სათაურები სარკმლებისა და შესასვლელის თავზე. ეკლესია გეგმით მარტივ, თავისუფალი ჯვრის მიეკუთვნება, აღმოსავლეთის აფსიდალური და სამი სწორკუთხა მკლავით. ძეგლის თავისებურებას ჩრდილოეთისა და სამხრეთის მკლავების პატარა აფსიდები წარმოადგენს, რომლებიც მკლავების აღმოსავლეთის მხარესაა განლაგებული და არა მკლავების შესაბამისი მიმართულებით, როგორც ეს ტრიკონქებში გვხვდება. დამატებითი აფსიდების დანიშნულების შესახებ ორი მოსაზრება არსებობს: შესაძლოა, აფსიდები იმიტომ გაკეთდა, რომ ცალკეულ მშენებლებს სურდათ ეკლესიაში თავთავიანთი სალოცავი კუთხე ჰქონოდათ; შესაძლოა ასევე, რომ საჭირო გახდა დღეში რამდენჯერმე წირვის ჩატარება და აქ იმავე ფუნქციას ვხვდებით, რა ვარაუდიც გ. ჩუბინაშვილმა სამეკლესიიან ბაზილიკებთან დაკავშირებით გამოთქვა. მსგავსი გეგმარებითი მოტივი (დამატებითი აფსიდები) სხვადასხვა ქვეყნის ადრექრისტიანულ ძეგლებში საკმაოდ გავრცელებულია. აფსიდები ნახევარწრიული მოხაზულობისაა. საკურთხევლის აფსიდის წინ ბემაა. აფსიდში ორი სწორკუთხა ნიშია. ჯვრის მკლავების გადაკვეთაზე გუმბათია აღმართული. გუმბათქვეშა კვადრატიდან რვაწახნაგაზე გადასვლა განხორციელებულია ტრომპებით. გუმბათში ოთხი თაღოვანი სარკმელია გაჭრილი. თითო სარკმელი აქვთ აღმოსავლეთის, სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მკლავებს, სამივე მათგანი აღმოსავლეთითაა განლაგებული, აფსიდებში. აღმოსავლეთ მკლავის სარკმელი თაღოვანია, სამხრეთისა და ჩრდილოეთისა კი – სწორკუთხა. გუმბათის სარკმლების ქვეშ, ინტერიერში, მცირე ზომის თაღებია. შესასვლელი ერთია – სამხრეთიდან, იგი გარედან სწორკუთხაა, შიგნიდან კი თაღოვანი. აღმოსავლეთის მკლავისა და გუმბათის სარკმლები, ასევე შესასვლელი, მცირედ შვერილი, გადაკეცილბოლიანი, თაღოვანი სათაურებითაა დეკორირებული. აღმოსავლეთ ფასადზე ფრონტონის წვერში უხეშად გამოყვანილი ჯვარია მოთავსებული. ფასადები სადა, თაროსებრი ლავგარდნით სრულდება, გუმბათის კარნიზი კი ოთხსაფეხურიანია და აგურის ორი განსხვავებული წყობის მონაცვლეობითაა შექმნილი.
ტაძრის ინტერიერში შემორჩენილია გვიანი შუა საუკუნეების ძალიან დაზიანებული ე.წ. “ხალხური” რიგის მხავრობა. კონქში გამოსახულია ღვთისმშობელი ყრმით და ორი მთავარანგელოზი, საკურთხევლის მეორე რეგისტრში კი – მსხვერპლის თაყვანისცემა. საკურთხეველში გვხვდება ვინმე ლალასშვილის სულის მოსახსენიებელი ექვსსტრიქონიანი ასომთავრული დაზიანებული წარწერა. ბემის კამარაში ორი წმინდანია გამოსახული. ჩრდილოეთ მკლავის აფსიდის კონქში წმინდანი ქალის გამოსახულებაა. აფსიდის მეორე რეგისტრში გამოსახული იყო ეკლესიის ორი მამა. ჩრდილოეთ მკლავის ჩრდილოეთ კედლის დასავლეთ მონაკვეთი, დასავლეთ კედელი და დასავლეთ მკლავის ქვედა რეგისტრი ისტორიულ პირთა ფიგურებს ეთმობოდა. ჩრ. მკლავის ჩრ. კედელზე შემორჩენილია წარწერა, სადაც განირჩევა სახელი “ამარინდო”. ქტიტორის გამოსახულება, საყდრის სქემატური მოდელით ხელში, გამოსახულია დასავლეთ მკლავის ჩრდილოეთ კედელზე. სამხრეთ მკლავის სამხრეთ კედელზე ფრაგმენტია შემორჩენილი – მჯდომარე ქალი ყრმით. ჩრდილო-აღმოსავლეთ ტრომპში მახარებლის წელსზევითი გამოსახულებაა. ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადზე შემორჩენილია საფასადო მოხატულობის მცირე კვალიც, რაც სვანეთის გარეთ იშვიათია.
იხილეთ თავისუფალი ჯვრის ტიპის ეკლესიები ⇒
ავტორი: თამთა დოლიძე.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ვ. ბერიძე – ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება. თბილისი, 1974. (მიჰყევით ბმულს).
- ვ. ბერიძე – ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორია, ტომი I, II. თბილისი, 2014. (I ტ.-ის სანახავად მიჰყევით ბმულს ⇒ II ტ.-ის სანახავად მიჰყევით ბმულს ⇒).
- ი. ელიზბარაშვილი, მ. სურამელაშვილი, ც. ჩაჩხუნაშვილი, ხ. ჭურღულია – არქიტექტურის რესტავრაცია საქართველოში; ისტორიოგრაფია, ტრადიცია, გამოცდილების ანალიზი. თბილისი, 2012. (მიჰყევით ბმულს).
- საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტომი II. თბილისი, 2008.
რესურსები ინტერნეტში:
- ერელაანთ საყდარი. ძეგლის ბიბლიოგრაფია. nplg.gov.ge ⇒
- ერელაანთ საყდარი. memkvidreoba.gov.ge ⇒
- ერელაანთ საყდარი. novators.ge ⇒
- ერელაანთ საყდარი. saunje.ge ⇒
- ერელაანთ საყდარი. ka.wikipedia.org ⇒
