ორნავიანი ბაზილიკა

ქაჩალაურის ციხე-კომპლექსი კახეთში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში, სოფელ ხევისჭალის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობს. იგი VIII-IX საუკუნეებით თარიღდება და გალავანს, გალავანში ჩართულ ციხე-სახლებსა და ეკლესიას მოიცავს.
ქაჩალაურის ეკლესია ორნავიანი ნაგებობაა. გვერდითა ნავი მთავარ ნავზე ოდნავ მოკლეა და ორჯერ უფრო ვიწრო. ვიწროა მთავარი ვავიც და ის აღმოსავლეთით ნალისებრი აფსიდით სრულდება. აფსიდი წესიერი ფორმის კონქითაა გადახურული. აფსიდის კანკელის მცირე ნაწილია შემორჩენილი. ნავები ერთმანეთისგან თაღედითაა გამიჯნული. ორივე თაღის ქუსლებთან გამოყოფილია თაროსებრი იმპოსტები. სამხრეთ კედელზე ორსაფეხურიანი ყრუ თაღედია. თაღები ნალისებრი ფორმისაა და მათ შორის მოქცეულ ორსაფეხურიან პილასტრს ეყრდნობა. აფსიდში ერთი თაღოვანი სარკმელია. გვერდითა ნავის აღმოსავლეთ კედელში ერთი პატარა ნიშია, ჩრდილოეთისაში – ორი პატარა სარკმელი. ტაძრის ინტერიერი შელესილია. ნაგებობის ჩრდილოეთ ფასადზე ნატეხი ქვის ორსაფეხურიანი ლავგარდანია შემორჩენილი. ნაგებობის კამარა შეკიდულ პილასტრებზე დაბჟებილ თაღებს ეყრდნობა. ეკლესია ნაგებია ნატეხი ქვით და გადახურულია ცალკალთა სახურავით. ტაძარს ჩრდილოეთიდან ნატეხი ქვით ნაგები, გეგმით სწორკუთხა სათავსი ეკვრის. სწორედ ამ სათავსის გავლით შეიძლება ეკლესიაში მოხვედრა, მათ თაღოვანი გასასვლელი აკავშირებთ. სათავსის ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ კედლებში თითო სწორკუთხა სარკმელია. ნაგებობის ინტერიერი შელესილი და მოხატული ყოფილა, ამჟამად ფრესკებიძალიან დაზიანებული სახითაა შემორჩენილი. მოხატულობა გვიან შუასაუკუნეებს მიეკუთვნება. კედლებზე გაირჩევა ღვთისმშობლისა და ყრმის, მარტვილი ქალის, ნათლისღების, ცხენოსანი წმინდა მეომრის, წმინდანების, მცენარეული და გეომეტრიული ორნამენტების ფრაგმენტები. მოხატულობა ნათელი, თბილი კოლორიტითა და სახეების უშუალო გამომსახველობით ხასიათდება. შესასვლელი ერთია – დასავლეთით. სათავსს კრამიტის ორფერდა სახურავი აქვს.

ქაჩალაურის ციხე ნაგებია ნატეხი ქვით დუღაბზე. იგი სწორკუთხა ფორმისაა. ციხის კუთხეებში სხვადასხვა ნაგებობებია ჩართული. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში ჩართულია ნაწილობრივ გალავნის გარეთ გაზიდული კოშკი. კოშკის აღმოსავლეთი კედელი ნახევარწრიული კონტრფორსითაა გამაგრებული. ასეთივე კოშკია სამხრეთ-დასავლეთ კუთხეში, რომელიც სამხრეთ-დასავლეთ კუთხეში ნახევარწრიული კონტრფორსითაა გამაგრებული. კოშკების სართულშორისი გადახურვები ხის ძეგლებისა ყოფილა. ციხის ეზო კედლით ორნაწილად ყოფილა გაყოფილი: დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებად. დასავლეთ ნაწილში საერო ნაგებობები და ღია მარანია მოქცეული. აღმოსავლეთ ნაწილში ეკლესია დგას. ეკლესიის აღმოსავლეთ და სამხრეთ კედლებზე სიმაგრის კედლებია შემოშენებული, ეკლესიის მინაშენსა და ციხეს შორის დარჩენილი სივრცე კოშკადაა გადაკეთებული. ციხის დასავლეთით, გორის ფერდზე ნაგებობის ნაშთია. ამ ნაგებობის ძირში ქვევრია, რომელშიც მოგვიანებით უფრო პატარა ქვევრი ჩაუდგამთ.